Η ιστορία της Ακαδημίας Πλάτωνος: Η συζήτηση για το Γυμνάσιο και το περίστυλο κτήριο

Το Γυμνάσιο ή Παλαίστρα. Φώτο: Βασίλης Μακρής

Διάλεξη της Έφης Λυγγούρη-Τόλλια στο Σύλλογο Ελλήνων Αρχαιολόγων (15.05.2012)

Δύο από τα συγκροτήματα που φαίνεται ότι ανήκουν στις εγκαταστάσεις του περίφημου Γυμνασίου της Ακαδημίας είναι το Γυμνάσιο ή Παλαίστρα και το τετράγωνο περίστυλο κτήριο.

            Το Γυμνάσιο ή Παλαίστρα είναι ένα μεγάλο συγκρότημα, το οποίο δεν έχει αποκαλυφθεί στο σύνολό του. Σημειώνεται ότι οι όροι Γυμνάσιο και Παλαίστρα δεν είναι συνώνυμοι . Φαίνεται ότι με τον όρο Γυμνάσιο χαρακτηριζόταν η ευρύτερη περιοχή και το βασικότερο  κτήριό της ήταν η Παλαίστρα. Βρέθηκε βόρεια της εκκλησίας του Αγίου Τρύφωνος. Έχει όλα τα χαρακτηριστικά στοιχεία μιας Παλαίστρας. Εχει προσανατολισμό από ΒΑ-ΝΔ και αποτελείται από μία ορθογωνίου σχήματος αυλή, η οποία περιβάλλεται από στοές. Οι αίθουσες της βόρειας πλευράς είναι αυτές που έχουν αποκαλυφθεί πληρέστερα. Η κεντρική αίθουσα πρέπει να είναι το εφηβείο σύμφωνα με  τον Βιτρούβιο.

            Στο βόρειο τμήμα της αυλής υπάρχει επιμήκης δεξαμενή για ψυχρά λουτρά. Σύμφωνα με τους ανασκαφείς το Γυμνάσιο ή η Παλαίστρα της Ακαδημίας χρονολογείται στον 1^ο αι.π.Χ. – 1^ο αι.μ.Χ. Στην κατασκευή του όμως έχουν χρησιμοποιηθεί αρχιτεκτονικά μέλη σε β’ χρήση που φέρουν επεξεργασία που τα χρονολογεί στους αρχαϊκούς χρόνους.

            Αυτό υποδηλώνει ότι προϋπήρχε στην ίδια περίπου περιοχή ένα κτίσμα κατά την αρχαϊκή εποχή

           Υστερα από την αποκάλυψη της Παλαίστρας του Γυμνασίου του Λυκείου σε οικόπεδο της οδού Ρηγίλλης και συσχετίζοντάς την με άλλες Παλαίστρες διαπιστώθηκε ότι το πλησιέστερο παράλληλο προς την διάταξη των χώρων της βόρειας πλευράς είναι αυτή του άλλου μεγάλου Αθηναικού Γυμνασίου, δηλαδή αυτή της Ακαδημίας. Ενα πολύ ενδιαφέρον κοινό χαρακτηριστικό είναι η παρουσία των δύο στενών διαδρόμων εκατέρωθεν της μεγάλης αίθουσας στο κέντρο της βόρειας πλευράς.

     

       Η κάτοψη  της Παλαίστρας του Γυμνασίου του Λυκείου παρουσιάζει μία ιδιομορφία ως προς το βόρειο τμήμα της. Αυτό είναι μικρότερο σε πλάτος από το υπόλοιπο κτήριο που εκτείνεται προς  Ν.

Είχε διαπιστωθεί εξ αρχής ότι τα δάπεδα που είχαν διατηρηθεί στους χώρους του βορείου τμήματος ήταν αρχαικής εποχής. Συνεπώς ενδέχεται ‘οτι και τα τμήματα των τοίχων που τα ορίζουν να χρονολογούνται στην αρχαική εποχή. Αν ππράγματι το βόρειο τμήμα της Παλαίστρας του Λυκείου χρονολογείται στην αρχαική εποχή, ενα ενδεχόμενο γεγονός και γιά την περίπτωση της Ακαδημίας, τότε αυτό το τμήμα πρέπει να αποτελεί την αρχική εγκατάσταση και των δύο Γυμνασίων..

            Δυτικά της Παλαίστρας διατηρούνται αυτόνομες λουτρικές εγκαταστάσεις των πρώιμων ρωμαϊκών χρόνων. Αντίθετα στην Παλαιστρα του Λυκείου και την ίδια εποχή λουτρικές εγκαταστάσεις  με υπόκαυστα διεισδύουν μέσα στο ίδιο το κτήριο. Την ίδια εποχή και τα δύο κτήρια αποκτούν δεξαμενές στο ίδιο ακριβώς τμήμα  τους.

            Ανατολικά της Παλαίστρας έχει αποκαλυφθεί μια συστάδα από κιβωτιόσχημους τάφους μαζί με ενεπίγραφους μαρμάρινους κιονίσκους που χρονολογούνται στην ύστερη ελληνιστική εποχή. Η παρουσία τους εκεί ερμηνεύθηκε ότι ήταν  τάφοι αξιωματούχων του Γυμνασίου και για αυτό είχαν αυτή την τιμητική θέση ενταφιασμού.

    Πάντως η θέση τους και κυρίως ο προσανατολισμός τους δείχνουν ότι αυτοί είναι απόλυτα εναρμονισμένοι με το κτήριο του Γυμνασίου, γεγονός που δηλώνει ότι αυτό προυπήρχε των τάφων.

            Βορειοανατολικά του Γυμνασίου βρέθηκε ένα μεγάλο τετράγωνο περίστυλο κτήριο το οποίο καταλαμβάνει το οικοδομικό τετράγωνο που ορίζεται από τις οδούς Μοναστηρίου – Ευκλείδου – Πλάτωνος – Τριπόλεως. Οι διαστάσεις του κτηρίου είναι 40Χ40 μ. Είναι κατασκευασμένο με κροκαλοπαγείς κοκκινωπούς ογκολίθους δρομικά τοποθετημένους. Σε τακτά διαστήματα οι μονοί δρομικοί ογκόλιθοι γίνονται διπλοί με ισχυρή θεμελίωση γεγονός που υποδηλώνει ότι επάνω τους στηρίζονται κίονες. Δεν βρέθηκαν όμως τοίχοι στοών πίσω από τους περίστυλους τοίχους, γεγονός που διπιστώθηκε σε περιορισμένη ανασκαφική έρευνα που διενεργήθηκε από την ομιλούσα.Το κτίσμα αυτό έχει ταυτισθεί από μερίδα μελετητών με την Παλαίστρα της Ακαδημίας των Κλασικών χρόνων, ενώ άλλοι πιστεύουν ότι είναι ο Περίπατος δηλαδή τμήμα της σχολής του Πλάτωνα. Το κτήριο χρονολογήθηκε από τους ανασκαφείς στο γ’ μισό του 4^ου αι. π.Χ., όμως ύστερα από επανεξέταση των ανασκαφικών δεδομένων φαίνεται να είναι νεότερο. Από επιγραφή του 3^ου αι, πΧ που βρέθηκε στα θεμέλια του, η οποία αναφέρεται σε προσφορά του Θηβαίου, γιού του Λυσιάδη από την Αλωπεκή,  δημοσιευμένη από τον Α. Παπαγιαννόπουλο – Παλαιό το τετράγωνο περιστύλιο θα πρέπει να χρονολογηθεί  στην ελληνιστική εποχή. Μία τέτοια χρονολόγηση  έχει επιβεβαιωθεί από περιορισμένη έρευνα που διενεργήθηκε στα θεμέλια του κτηρίου, το οποίο πρέπει να χρονολογηθεί στην υστεροελληνιστική εποχή..

            Σε ένα ψηφιδωτό από την Πομπιεία,που βρίσκεται σήμερα στο Μουσείο της Νάπολης, απεικονίζεται ο Πλάτων να συζητά με άλλους φιλοσόφους σε υπαίθριο χώρο, κάτω από τα μεγάλα δένδρα της Ακαδημίας. Μερικοί από τους διανοουμένους κρατούν παπύρους και κάθονται σε έναν ημικυκλικό πάγκο, μία εξέδρα. Στο κάτω μέρος της παράστασης διακρίνεται ένα κιβώτιο, το οποίο χρησίμευε γιά την τοποθέτηση φύλαξη των παπύρων. Στα αριστερά υπάρχει η δήλωση ενός περιστυλίου με αναθήματα (λέβητες) και ένα ηλιακό ρολόι. Το οικοδόμημα αυτό ταυτίστηκε με το τετράγωνο περιστύλιο. Μάλιστα στα δεξιά απεικονίζονται στο βάθος τα τείχη της Αθήνας με τον Παρθενώνα, γεγονός που σαφώς δηλώνει την απόσταση της Ακαδημίας από την πόλη των Αθηνών.

Βόρεια του τετραγώνου περιστυλίου βρέθηκαν τεμάχια μετοπών και ακροκεράμων που χρονολογούνται στο β’ μισό του 6^ου αι. π.Χ. Είναι μια επιπλέον σαφής ένδειξη για την παρουσία κτίσματος στην περιοχή ήδη από τα αρχαϊκά χρόνια.

            Πρόσφατα ο Γερμανός αρχιτέκτονας Hoephner προχωρώντας σε αναθεώρηση της λειτουργίας των κτηρίων της Ακαδημίας, σε μονογραφία του για τις αρχαίες βιβλιοθήκες ταύτισε το Τετράγωνο Περιστύλιο με την Παλαίστρα της Ακαδημίας, ενώ το Γυμνάσιο με το Μουσείο ή την Εξέδρα του Πλάτωνα

            Θεωρεί ότι το βόρειο μεγάλο δωμάτιο του Γυμνασίου δεν είναι το Εφηβείον αλλά χώρος της βιοβλιοθήκης, το ίδιο υποστηρίζει και γιά την Παλαίστρα του Λυκείου. Οι δύο στενοί διάδρομοι που πλαισιώνουν το κεντρικό δωμάτιο, κοινό χαρακτηριστικό και των δύο κτηρίων πρέπει να χρησίμευαν γιά ράφια βιβλιοθηκών.  Στην συνέχεια υιοθετεί παλαιότερη άποψη του  HOMER THOMPSΟN ότι οι τετράγωνες βάσεις που βρέθηκαν σε τακτά διαστήματα στις τρεις στοές του Γυμνασίου πρέπει να στήριζαν τραπέζια, τα οποία χρησιμοποιούσαν οι μαθητές στης Σχολής για την μελέτη τους.

         

            Η άποψη ότι το Γυμνάσιο ή η Παλαίστρα της Ακαδημίας λειτούργησε ως Εκπαιδευτικό κέντρο σε μία προχωρημένη εποχή πρέπει να είναι βέβαιη. Ομως ο πρωταρχικός χαρακτήρας αυτού του κτηρίου πρέπει να είναι καθαρά αθλητικός.

       Είναι γνωστό ότι τα τρία αρχαία γυμνάσια των Αθηνών ιδρύονται στον 6^ο αι. πΧ, έξω από τα τείχη και μακριά από την πόλη . Γιά την ίδρυσή τους επιλέγονται περιοχές εκτεταμένες, δίπλα σε ποτάμια και μέσα σε ιερά άλση, όπου λατρεύονταν θεοί ΄η ήρωες. Οι λατρείες αυτές πρέπει να ήταν πανάρχαιες. Τα γυμνάσια αυτά από θρησκευτικά κέντρα που ήταν αρχικά γίνονται αθλητικά με υποτυπωδεις εγκαταστάσεις. Βαθμιαία οι χώροι τους επιλέγονται από τους φιλοσόφους και γίνονται χώροι παράθεσης ιδεών. Τον 4^ο  αι. πΧ και στα τρία γυμνάσια ιδρύονται φιλοσοφικές σχολές. Με εξαίρεση το Κυνόσαργες που δεν έχουμε πληροφορίες μετά το 200 πΧ τα άλλα δύο γίνονται μεγάλα εκπαιδευτικά κέντρα και ιδιαίτερα η Ακαδημία με μεγάλη διάρκεια λειτουργίας. Οι χώροι αυτών των γυμνασίων που χαρακτηρίστηκαν  ως τα πρώτα Πανεπιστήμια δεν ήταν μόνον κέντρα φιλοσοφίας αλλά κυρίως κέντρα έρευνας.

          Ιδιαίτερα η Παλαίστρα του Γυμνασίου του Λυκείου, όπως ο καθηγητής Hoephner προτείνει πρέπει εκτός από ερευνητικό κέντρο να ήταν η μεγαλύτερη βιβλιοθήκη της όψιμης κλασικής περιόδου. Μία ερμηνεία που κατά την άποψή του απασχολεί και γοητεύει τους διάφορους μελετητές

           Στις ανασκαφές της Ακαδημίας έχει βρεθεί ένα μεγάλος αριθμός κινητών ευρημάτων.

Από τα πιό αξιοπερίεργα και μοναδικά στο είδος τους είναι τα ενεπίγραφα σχιστολιθικά πλακίδια. Βρέθηκαν κατά τη διάρκεια της ανασκαφής του Φ. Σταυρόπουλλου τα έτη 1958-1959.πολύ κοντά στον τοίχο  που είχε  ταυτισθεί από τον ανασκαφέα με το Ιππαρχου τειχίον. Πρόκειται για ‘εναν μεγάλο αριθμό πλακιδίων από σκληρό σχιστόλιθο, ακανονίστου σχήματος και ποικίλου μεγέθους. Σε ορισμένα από τα πλακίδια έχουν χαραχθεί επιγραφές κυρίως ονόματα ή και περίεργα σύμβολα με οξύ όργανο. Ο Σταυρόπουλλος θεώρησε ότι τα πλακίδια αυτά ανήκουν σε μικρούς μαθητές των αρχών του 4^ου αι πΧ που μάθαιναν τα πρώτα τους γράμματα μέσα στους χώρους της Ακαδημίας, μία ερμηνεία που έχει  αμφισβητηθεί από αρχαιολόγους και μελετητές της επιγραφικής. Ομως έχει αμφισβητηθεί και η χρονολόγηση αυτών των πλακιδίων στην κλασική εποχή. Ο Leslie Treatte σε μονογραφία του με τίτλο «Τα ενεπίγραφα σχιστολιθικά πλακίδια από τις ανασκαφές της Αθηναικής Ακαδημίας» που δημοσιεύθηκε το 2007 ύστερα από ενδελεχή και πολυετή έρευνα των πλακιδίων αυτών  απορρίπτει αφενός την ερμηνεία του Σταυρόπουλλου περί γραμματοδιδασκαλείου καθώς και την  χρονολόγηση στα τέλη του 5^ου ή στις αρχές του 4^ου αι πΧ και αφετέρου αμφισβητεί  την γνησιότητά τους άν δηλαδή πράγματι πρόκειται γιά έργα της αρχαιότητος. Μάλιστα αναφέρει ότι άν πρόκειτα γιά έργα της αρχαιότητος από τον τύπο  ορισμένων γραμμάτων αυτά θα πρέπει να χρονολογηθούν στην υστερορρωμαική εποχή. Είναι απαραίτητο κατά τον Threatte να γίνει επανεξέταση των πλακιδίων σε συσχέτιση με τα κινητά ευρήματα που βρέθηκαν μαζί και με την συνδρομή επιστημονικής ανάλυσης, προκειμένου να διευκρινισθεί η γνησιότητά τους διότι μιά χρονολόγηση στον 19^ο αιώνα είναι πολυ πιθανή.

Τα μέχρι σήμερα ανασκαφικά δεδομένα καταδεικνύουν ότι το προάστιο της αρχαίας Ακαδημίας με το ιερό Άλσος που ήταν αφιερωμένο στην Αθηνά, με τους βωμούς των θεών, το περίφημο Γυμνάσιο, κοντά στο οποίο ίδρυσε ο Πλάτων την Φιλοσοφική του Σχολή, δεν περιορίζεται μέσα στα συμβατά όρια του σημερινού κηρυγμένου Αρχαιολογικού Χώρου της Ακαδημίας. Ο χώρος στην αρχαιότητα πρέπει να ήταν πολύ πιο εκτεταμένος προς τα δυτικά προς τον Ιππιο Κολωνό κοντά στις όχθες του αρχαίου Κηφισού.

            Όμως παρά τις ανασκαφές στην περιοχή το θέμα της ταυτίσεως και χρονολογήσεως των μνημείων που έχουν έλθει στο φως εξακολουθεί να παραμένει ανοικτό.