"Χάνονται περισσότερες θέσεις εργασίας από αυτές που δημιουργούνται από τα υπερμεγέθη εμπορικά κέντρα"

Η εισήγηση   της   Ελένης Πορτάλιου  στη συζήτηση  «Mall-υνση και ζωή δεν πάνε μαζί» στο 3ήμερο των εκδηλώσεων της Επιτροπής Κατοίκων Ακαδημίας Πλάτωνος

Ο μακρινός πρόγονος των σημερινών Malls είναι τα πολυκαταστήματα, που δημιουργούνται στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες του καπιταλισμού, με εμβληματική πόλη  το Παρίσι. Η φαντασμαγορία του εμπορεύματος, μέσω της συσσώρευσης εμπορευμάτων υποβάλλει, αρχικά τις μεγαλουπόλεις ως τόπους κατανάλωσης, χωρίς, όμως, να εκτοπίζεται η παραγωγή η οποία συγκεντρώνεται στην περιφέρεια αλλά και σε θύλακες μέσα στις κεντρικές αστικές περιοχές.

Στους εξεγερμένους Κομμουνάρους της Παρισινής Κομμούνας το 1871 συναντάμε πωλήτριες των πολυκαταστημάτων - υπάρχει και μια σχετική εξαιρετική ταινία του Σοβιετικού κινηματογράφου - μαζί με οικιακές βοηθούς, πλύστρες, ράφτρες, και εκδιδόμενες γυναίκες των πιο φτωχών λαϊκών τάξεων. Πολύ αργότερα, στα μέσα του 20^ου αιώνα, όταν οι πόλεις μετακομίζουν στα προάστια και οι κατοικίες της μεσαίας τάξης στην Αμερική αποκόπτονται από τα κέντρα των πόλεων και τις ιστορικές συνοικίες με τα παραδοσιακά καταστήματα λιανικού εμπορίου, μεγάλα πολυκαταστήματα - πρωτίστως ειδών διατροφής - δημιουργούνται στο πουθενά, σε χώρους προσβάσιμους μόνο από το ιδιωτικό αυτοκίνητο. Τεράστια super markets και department stores, περιτριγυρισμένα από ένα πέλαγος αυτοκινήτων, είναι ο νέος διαδεδομένος τύπος χώρων εμπορίου. Οι σχέσεις αποπροσωποποιούνται, η οικειότητα της γειτονιάς απουσιάζει, τύποι εμπορίου που κατάγονται από την αρχαιότητα  περιορίζονται χωρίς, πάλι, να καταργούνται ολοσχερώς.

Οι οικονομικές διαδικασίες που κινούν τις χωρικές και κοινωνικές ανακατατάξεις αφορούν στη συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του εμπορικού κεφαλαίου. Στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες πελάτες των μεγακαταστημάτων είναι εκατομμύρια καταναλωτών, στους οποίους περιλαμβάνονται εργατικά και λαϊκά στρώματα.

Η επόμενη ιστορική τομή που αφορά στις διαδικασίες της κατανάλωσης και του εμπορίου είναι η λεγόμενη αποβιομηχάνιση των ευρωπαϊκών κέντρων και η μεταφορά μέρους της παραγωγής σε χώρες του τρίτου και του τέταρτου κόσμου. Η νέα κατανάλωση αφορά σε παλιές και νέες κατηγορίες εμπορευμάτων και σε μια διαρκώς επεκτεινόμενη εμπορευματοποίηση δραστηριοτήτων που παρέμεναν παραδοσιακά στην ιδιωτική σφαίρα. Νέοι τομείς, όπως ο πολιτισμός, εκχρηματίζονται. Οι διαδικασίες αυτές αφορούν όχι μόνο στα πολιτιστικά προϊόντα αλλά και στον ίδιο τον χώρο της πόλης, ο οποίος εμπεριέχει πολιτιστικές αξίες, δυνάμενες να γίνουν εμπορεύματα προς πώληση.

Το ελληνικό παράδειγμα εγγράφεται με τις δικές του ιδιαιτερότητες και με χρονική υστέρηση στις παραπάνω αλλαγές και ανακατατάξεις. Τα πολυκαταστήματα, όπως το Μινιόν, ο Λαμπρόπουλος, ο Κατράντζος, της δεκαετίας του 1960 και μετά, αν και αποτελούν μεγάλες επιχειρήσεις δεν τραυμάτισαν σοβαρά τα μικρά καταστήματα στο κέντρο και τις συνοικίες. Αντίθετα τα super markets και οι γνωστές αλυσίδες, σήμερα πολυεθνικές, απέσπασαν σημαντικά ποσοστά του λιανικού εμπορίου από τα μικρά καταστήματα, τα οποία εν τούτοις διατηρήθηκαν με αναπροσαρμογές.

Η περίοδος από το 1990 και μέχρι την οικονομική κρίση συνοδεύτηκε από μια μεγάλη αύξηση του κόστους της οικοδομής και τεράστια επέκταση της οικοδομικής δραστηριότητας σε τομείς πλην της κατοικίας, με εμβληματικό τύπο τα εμπορικά κέντρα. Τεράστια αλλά και μικρότερα εμπορικά κέντρα που στεγάζουν πάσης φύσεως καταναλωτικά προϊόντα, μεταξύ αυτών και αναψυχής, κατακλύζουν τις βόρειες και νότιες συνοικίες της Αθήνας, όπου κατοικούν οι εύπορες κοινωνικές τάξεις. Σήμερα η υπερδόμηση αυτή έχει αφήσει χιλιάδες αδιάθετα καταστήματα και σε ορισμένες περιοχές μια φούσκα ακινήτων. Η κατανομή του εμπορικού τζίρου υπέρ του μεγάλου κεφαλαίου είχε ήδη δημιουργήσει μεγάλα οικονομικά προβλήματα στις εκατοντάδες χιλιάδες μικρά καταστήματα λιανικού εμπορίου. Η κρίση έφερε την καταστροφή.

Ήδη από την περίοδο των κινητοποιήσεων εναντίον του mall Βωβού στον Βοτανικό - θέμα στο οποίο θα επανέλθω - η ΓΣΕΒΕΕ έχει προχωρήσει σε μετωπική επίθεση εναντίον των malls. Σε σχετική ανακοίνωση αναφέρει «Η ανέγερση και λειτουργία ανάλογων εμπορικών κέντρων τύπου mall, δημιουργούν καταστροφικές επιπτώσεις στις επιχειρήσεις των παραπλήσιων Αγορών …. Είναι απαράδεκτη η αδειοδότηση τέτοιων εμπορικών κέντρων, χωρίς τουλάχιστον την ύπαρξη μελετών για τις οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις στις ευρύτερες περιοχές. Δεν δημιουργούνται νέες θέσεις εργασίας με αυτές τις πρακτικές. Κλείνουν μικρές επιχειρήσεις, χάνονται περισσότερες θέσεις εργασίας από αυτές που δημιουργούνται από τα υπερμεγέθη εμπορικά κέντρα, με μεγάλες επιπτώσεις και στα Ασφαλιστικά Ταμεία (ΙΚΑ, ΟΑΕΕ)».Η κρίση φέρνει κοντά τη ΓΣΕΒΕΕ με την Ομοσπονδία Ιδιωτικών Υπαλλήλων στο θέμα του ωραρίου λειτουργίας και όχι μόνο, καθώς η απελευθέρωσή του ευνοεί τα μεγάλα καταστήματα και πολυκαταστήματα, κλείνει χιλιάδες μικρά και καταστρατηγεί κάθε εργασιακό δικαίωμα, αυξάνοντας την υπερεκμετάλλευση των εμποροϋπαλλήλων.

Είναι ενδιαφέρον ότι σε συνάντηση που είχαμε ως Ανοιχτή Πόλη πριν τις προηγούμενες δημοτικές εκλογές με το διοικητικό συμβούλιο της ΓΣΕΒΕΕ, οι θέσεις μας συναντούν την απόλυτη συμφωνία της και επαινείται η «οικονομική χωροταξία». Η τελευταία αυτή διατύπωση, που όπως κατάλαβα καθυστερημένα, εννοεί ότι τα μαγαζιά πρέπει να χωροθετούνται μέσα στον αστικό ιστό, εντασσόμενα στα κτίρια με τον παραδοσιακό τρόπο, μας οδηγεί στην κριτική του κινήματος για τα malls από τη σκοπιά του χαρακτήρα της πόλης που θέλουμε.

 Στην Ελλάδα είχαμε την τύχη η κατοικία της εργατικής τάξης να μην αποβληθεί σε απροσπέλαστα προάστια - υπνωτήρια, όπως έγινε σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις. Στο Παρίσι για παράδειγμα, την πόλη της πιο πλούσιας αστικότητας, η κοινωνική κατοικία πήρε τη μορφή τεράστιων απρόσωπων συγκροτημάτων στα banlieues, που αποτέλεσαν συνοικισμούς στο πουθενά, χωρίς συμπληρωματικές χρήσεις και αποκλεισμένους συγκοινωνιακά από τα κέντρο. Εξάλλου, το φεμινιστικό κίνημα έχει ασκήσει δριμεία κριτική στις προαστιακές κατοικίες της μεσαίας τάξης,  μακράν των ιστορικών πόλεων, όπου οι γυναίκες - σύζυγοι εγκλωβίζονται στην οικιακή εστία αφοσιωμένες στο νοικοκυριό και την ανατροφή των παιδιών, αποκομμένες πλήρως από την κοινωνική ζωή.

Στην Ελλάδα περάσαμε φτώχεια αλλά είχαμε και έχουμε γειτονιές, αστικότητα, ανεπαρκείς, πάντως κατοικημένους και ενεργούς κοινωνικά, δημόσιους χώρους. Οι περιοχές του 4^ου Διαμερίσματος, όπου λειτουργούν παραδειγματικά επιτροπές κατοίκων, έχουν προσφέρει πολλά και μπορούν να μιλήσουν σε πρώτο πρόσωπο γι’ αυτή την κοινωνικότητα, η οποία βασίζεται στην πολυλειτουργικότητα και τη μικρή κλίμακα των χρήσεων του αστικού ιστού.

Οι λόγοι αντίθεσης των κινημάτων πόλης στα malls είναι πολλοί, σίγουρα πάντως προτάσσονται τα θέματα της επιβίωσης των μικρών καταστημάτων λιανικού εμπορίου, η διατήρηση των θέσεων εργασίας και τα εργασιακά δικαιώματα μαζί με τον χαρακτήρα της πόλης και την κλίμακα του αστικού ιστού. Είναι πολύ ενδιαφέρον ότι εναντίον των  malls αναπτύχθηκαν τοπικά κοινωνικά κινήματα με πιο χαρακτηριστικό το Κίνημα κατά του mall Βωβού στον Ελαιώνα και το Κίνημα κατά του mall στο ιστορικό κτήμα Καμπά στην Παλλήνη.

Στον Ελαιώνα, συγκεκριμένα στην περιοχή όπου θα μπορούσε να δημιουργηθεί ένα από τα 3 Μητροπολιτικά Πάρκα, τα οποία το Κίνημα των Ελεύθερων Χώρων πρότεινε για την Αττική, ξεκίνησαν οι διαδικασίες ανέγερσης ενός τεράστιου συγκροτήματος που περιελάμβανε Γήπεδο του Παναθηναϊκού και χώρους για τον ερασιτέχνη ΠΑΟ,  τεράστιους χώρους στάθμευσης, το mall Βωβού - 70.000 τ.μ. και κτίρια του δήμου Αθηναίων με εμπορικές και άλλες χρήσεις 42.000 τ.μ. Όλοι οι παρόντες και παρούσες  έχουμε πάρει μέρος στον αγώνα του Ελαιώνα που οδήγησε στο να μην κατασκευαστεί κανένα έργο. Γι’ αυτό και δεν θα αναφέρω περισσότερα.

Η περίπτωση του κτήματος Καμπά αφορά σε μια έκταση 35 στρεμμάτων που περιλαμβάνει έναν ιστορικό ελαιώνα, ένα από τα πρώτα εργοστάσια οινοποιίας του 1879, χαρακτηρισμένο διατηρητέο, με περιβάλλοντα χώρο 23,6 στρεμμάτων και σε άμεση επαφή με άλλα διατηρητέα κτίρια της περιοχής - βίλλα Καμπά, Αρχοντικό Μάτσα, Σιδηροδρομικός Σταθμός, με τα οποία αποτελεί ενότητα. Το 1997 η εταιρεία Μπόμπολα - Καλλιτσάντση αγόρασε αγροτική γη αφού φρόντισε πριν να ληφθεί απόφαση αποχαρακτηρισμού της ως αγροτική γη υψηλής παραγωγικότητας από τον ΟΡΣΑ και να επιτραπεί η δημιουργία Εμπορικού Κέντρου. Ο αγώνας κατά του mall ενέπλεξε τοπικούς  φορείς (Πρωτοβουλία κατοίκων, σύλλογοι γονέων, ομάδες μαθητών, κ.λπ.) και εκατοντάδες κατοίκους. Ήταν μαζικός, αποφασιστικός και εφευρετικός, χρησιμοποιώντας ένδικα μέσα και βασιζόμενος σε αγωνιστικές λαϊκές παρεμβάσεις. Η ιστορία του έχει αξία όχι μόνο ως εμβληματικό παράδειγμα κοινωνικού κινήματος αλλά και ως ημερολόγιο μεθοδεύσεων και διαπλοκής κράτους και μεγάλου κεφαλαίου.  

Σήμερα, εδώ στην Ακαδημία Πλάτωνος, συνεχίζεται ο αγώνας της Επιτροπής Κατοίκων εναντίον της κατασκευής του Mall Academy Gardens,  από πολυεθνική εταιρεία με τη στήριξη του δήμου Αθηναίων, ο οποίος έδωσε παρανόμως την άδεια κατεδάφισης του ιστορικού βιομηχανικού συγκροτήματος Μουζάκη, όπου θα εγκατασταθεί το mall.  

Οι όροι απόρριψης του mall είναι προφανείς

1. Προωθείται η εμπορική εκμετάλλευση της ευρύτερης περιφέρειας ενός σημαντικού αρχαιολογικού χώρου που θα ολοκληρώσει, μετά και την ανέγερση του Μουσείου της Πόλεως των Αθηνών, το σχέδιο Ενοποίησης Αρχαιολογικών Χώρων Αθήνας. Στο όνομα της μεταφοράς στο mall των οργανωμένων ομάδων τουριστών από τα σχετικά πρακτορεία, δημιουργείται ένας χώρος μαζικής κατανάλωσης στα ερείπια ενός νεότερου μνημείου που μαζί  με τη βιομηχανία Λαναρά θα δημιουργούσαν ένα σημαντικό περιβάλλοντα την Ακαδημία Πλάτωνος ιστορικό τόπο βιομηχανικής αρχαιολογίας.

2. Τα malls καταστρέφουν το τοπικό λιανικό εμπόριο, υφαρπάζουν θέσεις εργασίας και πλήττουν τα εργασιακά δικαιώματα.

3. Το ενταγμένο στον αστικό ιστό μικρής κλίμακας εμπόριο αποτελεί πηγή πλούτου για τη χωρική συγκρότηση και την κοινωνική ζωή της γειτονιάς και προνομιακό πεδίο δημιουργίας προσωπικών σχέσεων μεταξύ των γειτόνων.